This is a pretty broad field with a lot of linked problems...

The thing is: It is not always just the homone level that causes cognitive problems. When it comes for example to Hashimoto disease (and likewise Morbus Basedow) the autoimmune system is attacking the thyroid, but it can also attack other organs (kidney for example, skin, even the brain), vascular system. One of the worst case scenarios is for sure either hashitoxicosis (thyroid level so low that it can lead to a coma and damage the brain) or steroid-responsive encephalopathy associated with autoimmune thyroiditis (SREAT). Especially the last one resembles schizophrenia and can, especially if the disease is still latent lead to a misdiagnosis.

The field of manifestation can be very broad as said, from people without or hardly symptoms to people with hard symptoms like brain fog, word-finding difficulty, hyperactivity, even panic attacks, problems to control especially negative emotions, halluzinations, paranoia, depression and so on...

I know at least one case in which a young man had stroke like symptoms after hashitoxicosis followed by coma with severe memory loss afterwards.

Yosh kattalardagi qalqonsimon gormonlar darajasining o'zgarishi, xususan gipertiroidizm(qalqonsimon bezning haddan tashqari faol ishlashi) kognitiv funksiya va kayfiyatdagi sezilarli oʻzgarishlarga olib kelishi mumkin. Qalqonsimon bez gormonlari (T3 va T4) butun tana metabolizmida, jumladan miya rivojlanishi va faoliyatida muhim rol oʻynaydi. Ularning ortiqcha miqdori miyaning normal ishlashiga salbiy taʼsir koʻrsatadi.

Gipertiroidizmda kuzatiladigan kognitiv oʻzgarishlar quyidagilarni oʻz ichiga olishi mumkin.

1. Bemorlar bir vazifaga eʼtibor qaratishda yoki diqqatni uzoq vaqt ushlab turishda qiyinchiliklarga duch kelishadi. Bu ularning ishda yoki oʻqishda samaradorligiga taʼsir qiladi.

2. Xotira buziladi. Ayniqsa, qisqa muddatli xotira va yangi maʼlumotlarni oʻrganish qobiliyatida muammolar paydo boʻlishi mumkin. Baʼzilar "miya tumanligi" (brain fog) hissini boshdan kechiradi.

3. Ijro etuvchi funksiyalar buziladi. Rejalashtirish, muammolarni hal qilish, qaror qabul qilish va vazifalarni tashkil etish kabi murakkab kognitiv jarayonlarda qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin.

4. Psixomotor tezlikning oʻzgarishi. Baʼzi bemorlarda fikrlash va harakatlar tezlashishi mumkin (agitatsiya), boshqalarda esa aksincha, sustlik kuzatilishi mumkin.

5. Vizual-fazoviy koʻnikmalar. Baʼzida vizual maʼlumotni qayta ishlashda ham qiyinchiliklar kuzatilishi mumkin.

Bu kognitiv buzilishlar, odatda, gormon darajalari normallashgandan soʻng yaxshilanadi, ammo baʼzi hollarda yengil qoldiq effektlar saqlanib qolishi mumkin.

Gipertiroidizm va kayfiyatdagi oʻzgarishlar

Gipertiroidizmning psixologik va emotsional taʼsirlari juda xilma-xil boʻlishi mumkin va tez-tez kuzatiladi:

1. Tashvish (Anxiety) va Asabiylashish (Irritability)-Gipertiroidizmning eng keng tarqalgan psixologik belgilaridan biri bu doimiy tashvish, asabiylashish, tinchlik topa olmaslikdir. Bemorlar tez-tez qoʻrquv hissini boshdan kechirishadi.

2. Kayfiyat oʻzgarishlari (Mood swings)- Kayfiyatning tez-tez va sababsiz oʻzgarishi (tez-tez xursandchilikdan tushkunlikka oʻtish) xarakterlidir.

3. Depressiya- Garchi gipertiroidizm koʻpincha agitatsiya bilan bogʻliq boʻlsa-da, baʼzi bemorlarda depressiv epizodlar ham kuzatilishi mumkin. Bu ayniqsa kasallik uzoq davom etganida yoki davolash boshlanib, gormon darajasi pasaya boshlaganda koʻproq namoyon boʻladi.

4. Uyqusizlik (Insomnia)-Uyqu buzilishlari, xususan, uyquga ketishdagi qiyinchiliklar va uyquning yuzaki boʻlishi gipertiroidizmga xosdir. Bu holat oʻz navbatida kayfiyat va kognitiv funksiyalarni yomonlashtiradi.

5. Fobiya va vahima xurujlari-Baʼzi bemorlarda vahima xurujlari yoki turli fobiyalar (masalan, agorafobiya) rivojlanishi mumkin.

6. Ijtimoiy izolatsiya-Yuqoridagi belgilar tufayli bemorlar ijtimoiy faoliyatdan chetlanishi, oʻzlarini yolgʻiz his qilishi mumkin.

Bogʻliqlikning mexanizmlari

Qalqonsimon gormonlar miya faoliyatiga bir qancha yoʻllar bilan taʼsir qiladi:

• Neyrotransmitter tizimlari- Qalqonsimon gormonlar serotonin, dopamin, noradrenalin kabi neyrotransmitterlarning sintezi, metabolizmi va retseptorlarining sezuvchanligiga taʼsir qiladi. Bu neyrotransmitterlar kayfiyat, motivatsiya, diqqat va uyquni boshqarishda muhim rol oʻynaydi. Gipertiroidizmda ularning muvozanati buzilishi yuqoridagi simptomlarga olib keladi.
• Miya metabolizmi- Qalqonsimon gormonlar miyaning energiya almashinuvi tezligini oshiradi. Bu miyaning haddan tashqari faollashishiga olib kelishi mumkin, bu esa tashvish, asabiylashish va uyqusizlik kabi belgilarni keltirib chiqaradi.
• Miyaning strukturaviy oʻzgarishlari - Uzoq muddatli ogʻir gipertiroidizm miyaning baʼzi hududlarida (masalan, hipokampus) kichik strukturaviy oʻzgarishlarga olib kelishi mumkin, ammo bu yosh kattalarda kamroq kuzatiladi va odatda gormonlar normallashgandan soʻng qayta tiklanadi.

Muhim eslatma. Qalqonsimon bez faoliyatining buzilishi (ham gipertiroidizm, ham gipotiroidizm) jismoniy va psixologik salomatlikka jiddiy taʼsir koʻrsatishi mumkin. Agar sizda yuqoridagi belgilar kuzatilsa, endokrinolog bilan maslahatlashish va qalqonsimon bez gormonlari darajasini tekshirtirish zarur. Toʻgʻri tashxis va davolash kognitiv va kayfiyat buzilishlarini bartaraf etishda muhimdir.